Sau hơn một thập kỷ chăm sóc và thực hiện 3 đề tài nghiên cứu về đàn bò tót lai ở Ninh Thuận, dự án này như đi vào ngõ cụt. Số phận của “hậu duệ” bò tót cũng đang “treo lơ lửng” vì chưa có định hướng rõ ràng.

Con bò tót đực F1 phát triển tốt, vẫn giữ được sự hung hăng, hoang dã vốn có của bò tót rừng – Ảnh: AN ANH

Năm 2010, sự xuất hiện bất ngờ của một con bò tót đực hoang dã (Bos gaurus) tại khu vực rừng giáp ranh Ninh Thuận và Lâm Đồng đã mở ra hy vọng lớn cho giới khoa học.

Con bò tót này đã giao phối với bò nhà và tạo ra những con bò lai có thể hình đẹp, sức đề kháng tốt và được xem là bước đột phá về di truyền học. Ngay lập tức, 3 đề tài nghiên cứu từ cấp tỉnh đến cấp nhà nước liên tiếp được triển khai với ngân sách không nhỏ.

Từ giấc mơ “thuần hóa gene bò tót”…
Hơn 12 năm trôi qua, đàn bò lai từng được kỳ vọng là “giống bò siêu khỏe, siêu chống chịu” giờ đã già và mất dần khả năng sinh sản. Các thế hệ F2, F3 không ổn định về di truyền, thậm chí không có dấu hiệu nhận biết mang dòng máu bò tót.

Ông Nguyễn Anh Tuấn – phó giám đốc phụ trách Trung tâm Giáo dục môi trường và dịch vụ môi trường rừng (Vườn quốc gia Phước Bình) – cho biết đến nay những con bò tót lai F1 chưa có dấu hiệu sinh sản trong quần thể. Những con bò này chủ yếu phục vụ nhu cầu tham quan, giáo dục đa dạng sinh học.

Theo ông Tuấn, năm 2012 đề tài “Nghiên cứu giám định và khả năng sinh sản của bò tót lai F1 giữa bò nhà (Bos taurus) và bò tót (Bos gaurus)” được thực hiện tại vùng rừng giáp ranh tỉnh Ninh Thuận và Lâm Đồng.

Đề tài này do Trung tâm Ứng dụng khoa học và công nghệ tỉnh Lâm Đồng phối hợp với Vườn quốc gia Phước Bình thực hiện với kinh phí khoảng hơn 2 tỉ đồng.

Năm 2014, đề tài nghiên cứu này kết thúc và dừng lại ở việc giám định nhiễm sắc thể và mua về 10 con bò tót lai F1 từ người dân.

Các bò tót F1 đực và cái đang được nuôi dưỡng trong môi trường bán tự nhiên ở Vườn quốc gia Phước Bình – Ảnh: AN ANH

Đến năm 2015, đề tài cấp nhà nước “Khai thác và phát triển nguồn gene bò quý hiếm tại vùng rừng giáp ranh 3 tỉnh Ninh Thuận – Lâm Đồng – Khánh Hòa” với kinh phí gần 6,8 tỉ đồng tiếp tục được 2 đơn vị trên thực hiện. Thời điểm này, đề tài nghiên cứu mua thêm của người dân một con bò tót cái F2 sau đó cho nhập đàn. Tổng đàn nâng lên 11 con (10 con F1 và 1 con F2).

Tuy nhiên kết thúc đề tài nghiên cứu này lại khiến dư luận “dậy sóng” với việc cả 11 con bò tót lai bị “bỏ rơi”, khiến chúng gầy trơ xương, cơ thể suy kiệt.

…Đến thực tế bằng 0
Theo ông Nguyễn Anh Tuấn, sau khi bị “bỏ rơi”, đàn bò tót lai gồm 10 con F1 và 1 con F2 được bàn giao cho Vườn quốc gia Phước Bình để chăm sóc, nuôi dưỡng và tiếp tục thực hiện đề tài “Bảo tồn và sử dụng bền vững nguồn gene bò tót lai F1 giữa bò cái nhà (Bos taurus) và bò tót đực (Bos gaurus)” với kinh phí 2 tỉ đồng trong 5 năm 2020 – 2025.

Đề tài lần này đã di dời đàn bò về môi trường sống bán hoang dã, giúp đàn bò tót lai “hồi sinh” mạnh mẽ. Bò cái F2 giao phối với bò nhà sinh ra thế hệ F3.

Riêng khả năng sinh sản trong quần thể đàn F1 gần như bằng 0. Số lượng bò tót lai F1 không tăng mà lại giảm so với ban đầu do 1 con F1 đã chết vì xung đột trong quần thể đàn.

Con bò tót cái trong 9 bò tót lai F1 hiện tại – Ảnh: AN ANH

“Hiện nay tổng đàn còn 9 con bò tót lai F1, 1 bò tót lai F2 và 1 bò tót lai F3. Những con bò F1 vẫn chưa có dấu hiệu sinh sản trong quần thể đàn. Cá thể đực và cái có giao phối nhưng không thụ thai và sinh con như kỳ vọng” – ông Tuấn nói.

Cũng theo ông Tuấn, mới đây bò tót đực F1 có “vượt rào” để giao phối với bò nhà của người dân, nhưng đến nay chưa xác định được có tạo ra thế hệ kế tiếp hay không.

“Rất nhiều người kỳ vọng những con bò tót lai F1 sẽ mở ra một hướng đi mới trong việc nhân giống để bảo tồn và phát triển nguồn gene quý hiếm, tuy nhiên vẫn chưa có kết quả” – ông Tuấn cho hay.

GS.TS Dương Nguyên Khang – Trường đại học Nông lâm TP.HCM – cho rằng về mặt khoa học, cá thể bò tót đực F1 giao phối để tạo ra thế hệ con tiếp theo là cực kỳ hiếm, với tỉ lệ thành công rất thấp, thậm chí là bằng 0. Bằng chứng là các cá thể bò tót lai F1 ở Vườn quốc gia Phước Bình khi giao phối với nhau vẫn chưa cho ra thế hệ con con.

Lý giải về điều này, GS.TS Dương Nguyên Khang cho biết bò tót (Bos gaurus) và bò nhà (Bos indicus hoặc Bos taurus) có bộ nhiễm sắc thể giống nhau về số lượng: 2n = 60.

Do đó, bò đực F1 có bộ nhiễm sắc thể 2n = 60, trong đó gồm 1 nhiễm sắc thể X từ mẹ (bò nhà) và 1 nhiễm sắc thể Y từ cha (bò tót).

Cấu trúc của 1 nhiễm sắc thể Y từ cha (bò tót) không đồng dạng về cấu trúc, nên khi giảm phân tạo giao tử cũng như hợp nhất tạo hợp tử sẽ không trọn vẹn hoặc không thể.

Bò cái F1 có màu vàng giống bò nhà nhưng mang hình thể bên ngoài giống bò tót rừng – Ảnh: AN ANH

Do đó, dù số lượng nhiễm sắc thể giống nhau, nhưng trình tự gene và vùng tương tác giữa các nhiễm sắc thể giới tính (Y của bò đực F1) có thể khác biệt đáng kể giữa hai loài.

Vì lý do này nên phần lớn bò tót đực F1 là vô sinh (bất thụ) do hiện tượng bất tương thích di truyền giữa hai loài bố mẹ. Hơn nữa, một số bò tót đực F1 có thể có tinh hoàn và bộ phận sinh dục phát triển bình thường, nhưng tinh trùng thường bị dị dạng hoặc không hoạt động.

“Tuy nhiên nếu bò tót cái F1 giao phối với bò nhà đực thì khả năng thụ thai vẫn có, mặc dù khả năng này cũng rất thấp. Hơn nữa, tình hình hiện nay, đa số các cá thể bò tót lai ở Vườn quốc gia Phước Bình đã già, nên khả năng sinh sản cũng giảm dần” – GS.TS Khang cho hay.

Nỗi tiếc nuối của giới khoa học
Hiện nay đàn bò tót lai vẫn đang được nuôi dưỡng trong điều kiện bán hoang dã ở Vườn quốc gia Phước Bình. Tuy nhiên việc duy trì đàn bò đòi hỏi chi phí cao, mỗi năm riêng phần thức ăn và công chăm sóc cũng tiêu tốn hơn 100 triệu đồng. Trong khi đó các mục tiêu hướng tới vẫn đang còn bỏ ngỏ.

Bộ xương (bên trái) và bộ da của bò tót rừng được tạo hình trưng bày tại Vườn quốc gia Phước Bình – Ảnh: AN ANH

Đáng nói hơn, tháng 12 tới đây đề tài nghiên cứu hiện tại (đề tài thứ 3) về đàn bò tót lai sẽ kết thúc. Khi đó những con bò tót lai không còn được xem là trọng điểm nghiên cứu. Trong khi các tài liệu liên quan đều nằm lại trong các bản báo cáo chưa có tính ứng dụng.

Do đó, giấc mơ “thuần hóa gene rừng” có nguy cơ chấm dứt, để lại một bài học đắt giá về cách làm khoa học thiếu định hướng và thực tiễn.

Hơn 12 năm với 3 đề tài và hơn 10 tỉ đồng đã chi ra để nuôi dưỡng và nghiên cứu nhưng “kết quả là con số 0”. Vấn đề này không chỉ là nỗi tiếc nuối của giới khoa học, mà còn là lời cảnh báo cho những dự án khoa học thiếu chiến lược và giám sát.

Ông Nguyễn Anh Tuấn – phó giám đốc phụ trách Trung tâm Giáo dục môi trường và dịch vụ môi trường rừng (Vườn quốc gia Phước Bình) – cho biết đã liên hệ một số đơn vị để lên phương án chăm sóc, quản lý đàn bò sau khi đề tài nghiên cứu kết thúc vào tháng 12-2025.

Tuy nhiên, đơn vị hợp tác lại muốn di dời đàn bò ra khỏi Vườn quốc gia Phước Bình nên ban quản lý Vườn quốc gia Phước Bình chưa đồng ý.

“Trước mắt chúng tôi sẽ đề xuất các ngành chức năng hỗ trợ một phần kinh phí để nuôi dưỡng đàn bò. Về lâu dài chúng tôi sẽ xây dựng kế hoạch đưa đàn bò vào khai thác du lịch để sử dụng nguồn thu đó chăm sóc và nuôi dưỡng lại đàn bò” – ông Tuấn nói.

Trao đổi với Tuổi Trẻ Online, ông Võ Quang Lãm – phó giám đốc Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh Ninh Thuận – cho biết sở đã 2 lần gửi bản đề nghị Vườn quốc gia Phước Bình đề xuất phương án. Tuy nhiên đến nay đơn vị này chưa có báo cáo đề xuất phương án.